Kryminalistyczne techniki rozwiązuje średniowieczną zagadkę Panselinosa

Techniki kryminalistyczne zastosowane do analizy średniowiecznego iluminowanego manuskryptu pomogły rozwikłać zagadkę tożsamości jednego z najwybitniejszych malarzy bizantyjskich – Panselinosa. Co ciekawe, Panselinos naprawdopodobniej był tylko pseudonimem, a artysta, którego prace odznaczały się nadaniem ludzkiego charakteru sztywnej, sakralnej stylistyce prawosławnej, prawdopodobnie był znany pod prawdziwym imieniem jako Ioannis Astrapas, malarz z Salonik.

Mistrz bizantyjskiej sztuki religijnej

Panselinos, współczesny Giotta – ojciec zachodniego malarstwa – odegrał równie ważną rolę w tradycji bizantyjskiej. Jego dzieła, datowane na przełom XIII i XIV wieku, uchodzą za jedne z najlepszych w historii Imperium Bizantyjskiego, które przetrwało od upadku Rzymu do zdobycia Konstantynopola przez Turków osmańskich w 1453 roku.

Przez wieki jednak prawdziwa tożsamość artysty pozostawała tajemnicą. Teraz badania oparte na analizie pisma ręcznego oraz językoznawstwie pozwalają twierdzić, że Panselinos to pseudonim, który zastąpił pierwotne imię Ioannisa Astrapasa, malarza z tzw. Macedońskiej Szkoły malarstwa, działającej w Salonikach.

Kluczowe dowody pochodzą z badań ojca Kosmy Simonopetryty, greckiego mnicha i badacza języków, oraz ekspertyz sądowej specjalistki od analizy pisma, Christiny Sotirakoglou. Ta porównała litery w manuskrypcie przypisywanym Astrapasowi z inskrypcjami na freskach w kościele Protato na Górze Athos, które tradycyjnie wiązano z Panselinosem.

Pierwszym tropem było unikatowe pisanie greckiej litery Phi, które miało charakterystyczne proporcje i zakrzywioną górną część zarówno w manuskrypcie, jak i w freskach. Podobieństwa wykazano również dla liter T i K, co potwierdziło tezę o wspólnym autorze.

Źródło: https://x.com/AP/status/1864711365035753779

„Pełnia księżyca” jako wskazówka

Ojciec Kosma wskazuje, że pseudonim Panselinos – po grecku oznaczający „pełnię księżyca” – mógł pochodzić od malowidła księżyca w manuskrypcie Marcian Codex GR 516, przypisywanego Astrapasowi. To dzieło, powstałe na początku XIV wieku, zawierało teksty dotyczące astronomii i teorii muzyki, a także ilustracje, w tym pełnię księżyca. „To był kluczowy dowód” – mówi ojciec Kosma.

Panselinos (czyli Astrapas) był centralną postacią renesansu w sztuce prawosławnej, który odnowił techniki i formy odziedziczone ze starożytności. Jego dzieła, podobnie jak prace jego współczesnych, wyróżniały się większą dbałością o proporcje, głębię perspektywy i ludzkie emocje przedstawiane na twarzach świętych postaci.

„Astrapas był niezwykle utalentowanym malarzem, który harmonijnie łączył klasyczne dziedzictwo starożytne z duchowością bizantyjską” – podkreśla ojciec Kosma.

Kobietom wstęp wzbroniony

Badania Sotirakoglou napotkały jednak pewną przeszkodę: kobiety od ponad tysiąca lat mają zakaz wstępu na Górę Athos. Z tego powodu ekspertka musiała analizować freski w kościele Protato jedynie na podstawie fotografii.

„Praca była trudna, ponieważ inskrypcje na freskach są w dużych literach, podczas gdy manuskrypt był pisany małymi literami. Jednak charakterystyczna litera Phi pozwoliła przełamać kod pisma” – wyjaśnia badaczka.

Choć nowe dowody wskazują, że Panselinos to pseudonim Ioannisa Astrapasa, badacze, jak prof. Konstantinos Vafiadis, podkreślają, że wiele aspektów tej postaci wciąż pozostaje do odkrycia. Nie wszystkie dzieła z Góry Athos zostały jeszcze dokładnie przebadane.